Không chỉ gây sưng đau tuyến nước bọt mang tai không hóa mủ, các biến chứng quai bị nguy hiểm có thể gây ảnh hưởng xấu cho sức khoẻ như viêm tuyến sinh dục, viêm màng não, viêm tụy và một số cơ quan khác.
Biến chứng quai bị thường gặp
Quai bị là bệnh truyền nhiễm do virus quai bị gây nên, triệu chứng điển hình của bệnh là sưng đau tuyến mang tai. Trẻ em, thanh thiếu niên là đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao. Không giống cảm cúm, người sau khi bị bệnh quai bị thường có miễn dịch trọn đời và hiếm khi bị tái nhiễm quai bị lần thứ hai.
Quai bị là bệnh lành tính và các triệu chứng có thể thoái lui trong vòng khoảng 10 ngày và không để lại nhiều biến chứng. Tuy nhiên trong một số trường hợp, bệnh có thể để lại những hậu quả nghiêm trọng cho sức khỏe như gây viêm ở hệ thống sinh sản và một số cơ quan khác.
1. Viêm tinh hoàn ở nam giới
Đối với nam giới, nguy hiểm lớn nhất mà quai bị gây ra đối với khả năng sinh sản là nếu viêm tinh hoàn do quai bị sẽ dẫn đến teo tinh hoàn, giảm khả năng sản xuất tinh trùng. Viêm tinh hoàn thường hay gặp ở tuổi dậy thì, khoảng 20-30% nam giới mắc quai bị sau tuổi dậy thì sẽ bị viêm tinh hoàn. Biến chứng này rất hiếm gặp ở trẻ dưới 2 tuổi và người lớn trên 50 tuổi.
Viêm tinh hoàn thường xuất hiện sau khi có biểu hiện sưng mang tai 5-10 ngày. Bệnh nhân có biểu hiện sốt cao, ớn lạnh và nhức đầu, đặc biệt đau ở tinh hoàn, tinh hoàn sưng to gấp 3-4 lần bình thường, phần da bìu màu đỏ, đôi khi mào tinh cũng sưng to. Thông thường bệnh nhân chỉ bị sưng một bên tinh hoàn nhưng cũng có một số ít sưng cả 2 bên.
Sau khi tiến triển 4-5 ngày, bệnh nhân thường sẽ hết sốt nhưng tinh hoàn vẫn còn sưng, không hóa mủ. Khoảng 10-30% nam giới mắc bệnh quai bị sẽ bị viêm tinh hoàn ở cả hai tinh hoàn. Sau khoảng 2 tuần, tinh hoàn của người nam mới hết sưng và sau khoảng 2 tháng mới có thể đánh giá được tinh hoàn của người bệnh có bị teo hay không.
Theo một số nghiên cứu, tỷ lệ teo tinh hoàn sau khi mắc bệnh 2-4 tháng là khoảng 30-40%. Trong trường hợp người bệnh bị teo một bên tinh hoàn sẽ ít ảnh hưởng đến khả năng sinh sản, tuy nhiên nếu teo cả 2 bên tinh hoàn thì có khả năng cao người nam sẽ bị vô sinh.
2. Viêm buồng trứng ở nữ
Khoảng 1/15 phụ nữ bị quai bị sau tuổi dậy thì có biến chứng viêm buồng trứng. Bệnh có thể gây ra các triệu chứng như sốt, đau hạ vị, mệt mỏi. Tuy nhiên các triệu chứng này thường hết sau khi cơ thể đã khỏi bệnh quai bị và tỷ lệ biến chứng thấp, không ảnh hưởng đến trứng và không bị vô sinh. Tuy nhiên phụ nữ mang thai mắc bệnh quai bị sẽ tăng khả năng sảy thai, sinh non hoặc lưu thai.
3. Nhồi máu phổi
Nhồi máu phổi là biến chứng bệnh quai bị xảy ra ở nam giới sau khi bị viêm tinh hoàn hậu quai bị. Huyết khối từ tĩnh mạch tuyến tiền liệt lọt vào mạch máu trong phổi làm ngăn dòng lưu thông bình thường của một vùng phổi, có thể làm hoại tử một vùng mô phổi.
4. Viêm màng não
Viêm màng não là biến chứng chiếm khoảng 10-35% trường hợp thường hay gặp nhất ở trẻ nhỏ. Biến chứng này có thể xảy ra đơn đọc hoặc sau khi có viêm tuyến mang tai 3-10 ngày.
Biểu hiện của viêm màng não hậu quai bị là sốt cao, đau nhức đầu, nôn, co giật, cứng cổ, dấu Kernig, rối loạn ý thức. Nếu viêm màng não xảy ra sau viêm tuyến mang tai thì dễ liên hệ đến căn nguyên do virus quai bị gây nên.
5. Viêm não
Viêm não là biến chứng quai bị hiếm xảy ra hơn so với viêm màng não, tình trạng này có thể xuất hiện đơn độc hoặc xảy ra đồng thời khi viêm tuyến mang tai 2-3 tuần. Bệnh có bệnh cảnh tương tự như các bệnh viêm não do virus khác như sốt cao, đau nhức đầu, co giật, rối loạn hành vi, tăng trương cơ lực, cấm khẩu, có thể liệt khu trú.
Các rối loạn về ý thức và vận động trong tổn thương thần kinh do virus quai bị gây nên thường cuối cùng sẽ tự phục hồi, rất hiếm khi các tổn thương này có di chứng vĩnh viễn.
6. Viêm tụy
Biến chứng này chiếm 3-7% ở người lớn và phần lớn là thể ẩn, chỉ biển hiện biến đổi sinh hoá qua xét nghiệm. Viêm tụy thường xảy ra vào khoảng ngày thứ 4 đến ngày thứ 10 khi viêm tuyến mang tại đã đỡ. Viêm tuỵ khiến bệnh nhân đau thượng vị cấp, cơn đau dữ dội, bệnh nhân nôn, đầy bụng, đi ngoài phân lỏng và chán ăn. Nhiều trường hợp phải đưa đến bệnh viện để được theo dõi và điều trị.
7. Các biến chứng hiếm gặp khác
Theo một số nghiên cứu ngoài các biến chứng về não, hệ thống sinh sản… các biến chứng khác của quai bị còn gây nên những tổn thương thần kinh sọ não như dẫn tới điếc, mù. Khoảng 1 trong 25 người bị quai bị bị mất thính lực tạm thời có thể kể đến như viêm tủy sống cắt ngang, viêm đa rễ thần kinh…
Các biến chứng quai bị có chữa được không?
Hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, vì vậy, nếu có biến chứng bác sĩ sẽ điều trị theo cơ chế và triệu chứng của bệnh. Khi có dấu hiệu sưng đau mang tai cần đến các trung tâm y tế để được bác sĩ chẩn đoán và điều trị. Bệnh nhân tránh tự ý điều trị, dùng đơn thuốc truyền tay hay kinh nghiệm truyền miệng làm tình trạng bệnh nặng thêm để lại hậu quả khó lường.
Nếu nam giới có biểu hiện viêm tinh hoàn cần phải nằm nghỉ ngơi tại giường cho đến khi tinh hoàn hết sưng đau, không vận động mạnh và nặng trong vòng 3 đến 6 tháng. Người bệnh cần được mặc quần lót chặt để treo tinh hoàn, chườm ấm khi sưng đau.
Bệnh nhân có thể dùng thuốc giảm đau như paracetamol/mỗi 8 giờ. Dùng corticoid (prednisolon, dexamethason) với liều 25 – 30mg/ngày. Thuốc corticoid sử dụng từ 5 – 7 ngày thì dừng, tuy nhiên thuốc chỉ có tác dụng chống viêm và giảm đau cho người bệnh chứ không hạn chế được khả năng teo tinh hoàn. Khi cho người bệnh sử dụng các loại thuốc này phải chú ý đến các trường hợp chống chỉ định với thuốc như người bệnh có tiền sử dạ dày và phải khi sử dụng cần kết hợp với các thuốc bọc niêm mạc dạ dày.
Với biến chứng viêm não-màng não, trong trường hợp bệnh nhân có biểu hiện tăng áp lực nội sọ nhiều (nhức đầu, nôn vọt): có thể chọc dò tủy sống lấy dịch não tuỷ làm giảm áp lực, tuy nhiên mỗi lần lấy dịch không quá 15ml. Chú ý đến chế độ nuôi dưỡng và chăm sóc cho bệnh nhân, sử dụng kháng sinh thích hợp khi có bội nhiễm.
Với biến chứng viêm tụy, bệnh nhân có thể chườm nóng vùng thượng vị, ăn thực phẩm nhẹ và dạng lỏng, dùng thuốc giảm đau theo chỉ định của bác sĩ nếu cần, chú ý loại trừ các bệnh cảnh phải can thiệp ngoại khoa.
Biến chứng quai bị có nguy hiểm không?
Theo bác sĩ Vỹ, quai bị dù là bệnh lành tính có tỷ lệ tử vong thấp nhưng là bệnh có thể để lại di chứng nặng nề với sức khỏe của người bệnh. Y học hiện đại tuy nhiên hiện nay quai bị vẫn chưa có thuốc điều trị đặc hiệu nên bệnh cảnh này có thể dùng đông tây y kết hợp. Virus quai bị có thể gây ra tổn thương ở nhiều cơ quan trong cơ thể, nhưng bộ phận đáng lo ngại nhất của bệnh quai bị là tinh hoàn vì phản ứng gây viêm đối với nam giới. Viêm tinh hoàn do virus quai bị gây nên thường gặp ở trẻ đang dậy thì hoặc thanh thiếu niên.
Với những trường hợp quai bị biến chứng, người bệnh có biểu hiện sốt cao, ói mửa, nhức đầu hoặc bộ phận sinh dục có triệu chứng sưng to thì cần phải đến bệnh viện điều trị càng sớm càng tốt. Nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời biến chứng của quai bị có thể gây ra những ảnh hưởng đến sức khỏe sinh sản của nam giới.
Đặc biệt, khi có các triệu chứng đặc biệt như nôn liên tục hoặc choáng…bệnh nhân cần được đưa đến bệnh viện ngay lập tức.
Cách phòng ngừa biến chứng
- Vệ sinh cá nhân sạch sẽ, thường xuyên súc họng bằng nước muối hoặc với các dung dịch kháng khuẩn lành tính khác;
- Giữ môi trường sống luôn sạch sẽ, thông thoáng khí, thường xuyên vệ sinh các đồ chơi, vật dụng cá nhân;
Tránh tiếp xúc trực tiếp với người bệnh, sau tiếp xúc nên rửa tay với xà phòng, tránh đưa tay lên mắt, mũi miệng; - Mang khẩu trang khi tiếp xúc ở nơi đông người, những khu vực có nguy cơ lây bệnh cao như bệnh viện;
- Tiêm vắc xin sởi quai bị rubella hoặc vắc xin quai bị là biện pháp hữu hiệu nhất để phòng bệnh. Vắc xin quai bị đang được sử dụng tại nước ta là vắc xin sống giảm động lực rất an toàn và có hiệu quả phòng bệnh cao.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và nhiều cơ quan y khoa ở các nước phát triển đều khuyến cáo, nên đưa vắc xin phòng quai bị vào chương trình tiêm chủng để có thể phòng chống bệnh hiệu quả, giảm tỷ lệ mắc quai bị và giảm thiểu những biến chứng gây ra của bệnh.
Hiện nay vắc xin quai bị thường được phối hợp với vắc xin sởi và rubella trong cùng 1 chế phẩm 3in1, tăng hiệu quả phòng nhiều bệnh và giảm số mũi tiêm. Không chỉ với trẻ em, vắc xin này được khuyến cáo nên sử dụng với cả người lớn, đặc biệt phụ nữ đang có kế hoạch có em bé đều nên tiêm phòng.
Một số lưu ý dành cho người mắc quai bị
Nếu không may bạn bị mắc quai bị cũng đừng quá lo lắng, sau khi thăm khám với bác sĩ và có các chỉ định điều trị, dùng thuốc và cách ly tại nhà, bệnh nhân quai bị cần lưu ý một số điều sau để bệnh nhanh khỏi và hạn chế tối đa nguy cơ có biến chứng cũng như tránh lây lan cho người xung quanh.
- Người bệnh quai bị cần được cách ly khoảng 2 tuần từ khi phát hiện bệnh;
- Người bệnh cần có chế độ nghỉ ngơi, vận động nhẹ nhàng, đặc biệt khi có biểu hiện viêm tinh hoàn cần hạn chế tối đa vận động, không chạy nhảy để làm tình trạng bệnh nặng thêm;
- Vệ sinh răng miệng sạch sẽ, súc miệng bằng nước muối sinh lý hay các loại nước súc miệng lành tính để chống khô miệng và không để vi khuẩn có môi trường thuận lợi phát triển;
- Có thể làm giảm sưng vùng tuyến nước bọt ở mang tai bằng cách chườm nước đá nhẹ nhàng;
- Người bệnh cần uống nhiều nước để tránh bị mất nước do sốt;
- Nên ăn những đồ ăn mềm, lỏng, dễ nhai nuốt như cháo, súp…;
- Tránh các loại thực phẩm và đồ uống có tính axit như chanh vì có thể khiến tình trạng viêm tuyến nước bọt trở nên nặng nề hơn và khiến người bệnh đau hơn;
- Khi tiếp xúc với người xung quanh cần đeo khẩu trang để phòng lây bệnh cho người khác.
Bệnh quai tuy là bệnh lành tính nhưng có thể gây nên những biến chứng nguy hiểm. Bệnh nhân có triệu chứng của cần được thăm khám và điều trị kịp thời, tuân thủ phác đồ để hạn chế tối đa biến chứng quai bị. Người chưa từng bị bệnh cần tiêm vắc xin để phòng căn bệnh nguy hiểm này.
